Antybiotyki - co trzeba wiedzieć?

Termin „antybiotyk” pochodzi z greki i dosłownie oznacza „przeciw życiu” (anti – przeciw, bios – życie). Oznacza to, że są to związki niszczące żywe drobnoustroje, jakimi są niewątpliwie bakterie. Do czasu odkrycia penicyliny infekcje bakteryjne, nawet te z pozoru błahe, często były śmiertelne. Rok 1928 wszystko zmienił- od tego czasu nastąpiła nowa era medycyny.

Odkrycie penicyliny

Alexander Fleming odkrył penicylinę nieco przypadkowo- co wcale nie jest rzadkością w świecie nauki. W 1928 roku badał w swoim laboratorium kolonie gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus) na szklanych płytkach. Pewnego razu wyjechał na dłużej z laboratorium i zapomniał o swoich eksponatach, które uległy zabrudzeniu, a na jednej z nich wyrosła nawet pleśń. I to właśnie na tej jednej płytce zniknęła cała kolonia gronkowca. W toku dalszych badań Fleming odkrył, że przyczyną tego była substancja wytwarzana przez pleśń, którą nazwał penicyliną. Jednak na antybiotyk z penicyliną, którą można było powszechnie stosować, trzeba było poczekać do 1938 roku, kiedy to przy pomocy badaczy – Howarda Waltera Florey oraz Ernsta Borisa Chaina, wymyślono technologię, dzięki której można było zacząć masową produkcję tego leku. Za swoje odkrycie cała trójka badaczy otrzymała nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny w 1945 roku.

Co to są antybiotyki?

Początkowo antybiotyki były produktami metabolizmu różnych drobnoustrojów o działaniu przeciwbakteryjnym. Jednak z czasem zaczęto tworzyć także preparaty półsyntetyczne oraz syntetyczne. Warto tutaj przytoczyć, jaka jest różnica między antybiotykami a chemioterapeutykami. Te drugie, są substancjami, które również wykazują działanie przeciwdrobnoustrojowe, ale są całkowicie syntetyczne i w przeciwieństwie do antybiotyków nie mają swojego odpowiednika w naturze.

Rodzaje antybiotyków

W zależności od przyjętego kryterium można podzielić antybiotyki na wiele różnych grup. Na przykład antybiotyki bakteriostatyczne zahamowują tylko wzrost i namnażanie się bakterii, podczas gdy antybiotyki bakteriobójcze po prostu je zabijają. Antybiotyki o szerokim spektrum działania atakują wiele różnych rodzajów bakterii, podczas gdy te o wąskim spektrum działają tylko na poszczególne typy.

Jednak najpopularniejszy podział wynika ze względu na budowę chemiczną. Do najczęściej stosowanych należą:

• β-laktamy (do antybiotyków beta-laktamowych należą właśnie penicyliny czy cefalosporyny)
• antybiotyki peptydowe
• aminoglikozydy
• tetracykliny
• makrolidy
• linkozamidy (do tej grupy należy klindamycyna – najczęściej stosowany antybiotyk w stomatologii)

Jak działają antybiotyki?

Mechanizmów działania antybiotyków jest wiele. Najczęściej ich działanie opiera się na:

• Niszczeniu struktury DNA bakterii
• Zablokowaniu tworzenia ściany komórkowej
• Uszkadzaniu błony komórkowej bakterii
• Blokowania syntezy poszczególnych białek bakterii

Antybiotyki na wirusy czy bakterie?

Czy można stosować antybiotyk na wirusy? Absolutnie nie. Wszystkie znane antybiotyki działają jedynie przeciwko bakteriom. Grypa, przeziębienie czy Covid-19 to choroby wirusowe, na które antybiotyki będą nieskuteczne, jednak są przypadki, gdy zostają one zaordynowane w przebiegu choroby wywołanej wirusem.

Dlaczego lekarze przepisują antybiotyki na grypę? W ciężkich przypadkach grypy czasami zostają zaordynowane dodatkowo antybiotyki, w celu zapobieganiu dodatkowego nadkażenia bakteryjnego. Organizm walczący z wirusem jest mocno osłabiony i w takiej sytuacji bakterie, które do tej pory nie wyrządziłyby mu krzywdy, stają się groźne i należy je zwalczać różnymi antybiotykami.

Oporność na antybiotyki

Pisząc o antybiotykach, trzeba wspomnieć o bardzo groźnym zjawisku, które od wielu lat wciąż narasta, a którym jest tak zwana antybiotykooporność – czyli odporność bakterii na działanie antybiotyków. Już Alexander Fleming przewidywał, że nadmierne i nieprawidłowe stosowanie antybiotyków spowoduje wzrost liczebności bakterii odpornych na nie. Aktualnie wiele szpitali walczy z tak zwanymi superbakteriami, które są odporne na działanie większości antybiotyków. Jeśli problem będzie narastał w takim tempie jak teraz, to okaże się, że za kilkadziesiąt lat cofniemy się do epoki sprzed odkrycia penicyliny, gdzie średniej wielkości rana mogła być śmiertelna. Już w tym momencie szacuje się, że co roku w Unii Europejskiej umiera około 25 000 pacjentów zarażonych bakteriami odpornymi na antybiotyki.

Co zrobić, by walczyć z antybiotykoopornością? Przede wszystkim należy stosować rozważnie antybiotyki. Nie nadużywać ich pochopnie, starać się wybierać właściwy antybiotyk do danej jednostki chorobowej (tyczy się to głównie lekarzy) oraz stosować zaleconą terapię do końca, a nie tylko do poprawy stanu zdrowia (tyczy się to głównie pacjentów). Nie można także stosować antybiotyków bez wiedzy lekarza- bo na przykład pomagał wcześniej i akurat był w domu! Z tego też powodu nie wolno wydawać w aptece antybiotyków bez recepty.

Czy antybiotyki są bezpieczne?

Z reguły antybiotyki są bezpieczne dla ludzi, choć nie są wolne od działań niepożądanych. W większości przypadków są to lekkie objawy brzuszne jak nudności, wymioty, bóle brzucha, a także wysypki skórne. W skrajnych przypadkach działania niepożądane mogą być naprawdę ciężkie (ze wstrząsem anafilaktycznym włącznie), ale trzeba zdawać sobie sprawę, że są to jednostkowe przypadki. Dość często zdarza się jednak uczulenie na antybiotyk – najczęściej dotyczy to penicylin. W takich przypadkach zawsze należy poinformować o tym lekarza, zanim ten zaordynuje antybiotyk.

Probiotyki

Ciało człowieka zasiedlają miliardy bakterii, które bytują w nas całkowicie bezkonfliktowo. Niektóre z nich potrafią jednak zaatakować organizm człowieka, gdy jego układ odpornościowy się osłabi. Inne zaś koegzystują z człowiekiem, wspomagając na przykład procesy trawiennie- takie bakterie zwyczajowo nazywane są „dobrymi bakteriami”. Niestety antybiotyki nie rozróżniają „złych” bakterii od „dobrych”- eliminują wszystkie, jakie napotka na swojej drodze. Warto wtedy uzupełniać swoją florę bakteryjną o te „dobre” bakterie stosując tak zwane probiotyki. Są to preparaty, które zawierają prozdrowotne kultury bakterii, najczęściej z grupy Lactobacillus lub Saccharomyces. Pozwalają one uniknąć nieprzyjemnych, poantybiotykowych dolegliwości jelitowych, takich jak biegunki czy nudności. Należy tylko pamiętać o zachowaniu kilkugodzinnego odstępu między antybiotykiem a probiotykiem.

Antybiotyki a alkohol

Jak to jest w końcu z tym łączeniem alkoholu z antybiotykami? Zwyczajowo nie powinno się mieszać żadnych leków z alkoholem w celu zapewnienia skuteczności terapii i minimalizowania skutków ubocznych. Podobnie jest z antybiotykami. Dodatkowo istnieje pewna grupa antybiotyków, których absolutnie nie wolno łączyć z alkoholem a jest to metronidazol oraz antybiotyki z grupy cefalosporyn. Połączenie takie sprawia, że dochodzi do tak zwanej reakcji disulfiramowej, która polega na znacznym nagromadzeniu się w organizmie toksycznego aldehydu octowego (jest to produkt metabolizmu etanolu). To właśnie aldehyd octowy odpowiada za niektóre objawy tak zwanego „kaca”, czyli zaczerwienienie twarzy, kołatanie serca, duszności, zaburzenia ciśnienia krwi, bóle głowy czy osłabienie.

Bibliografia:

• www.antybiotyki.edu.pl; Europejski Dzień Wiedzy o Antybiotykach; https://antybiotyki.edu.pl/edwa/index.php [data dostępu 12.11.2023]
• A. Kozińska, I. Sitkiewicz; „Nowe” i „stare” antybiotyki – mechanizmy działania i strategie poszukiwania leków przeciwbakteryjnych; Kosmos – problemy nauk biologicznych; 2017; tom 66; nr 1; 109-124
• K. Wolska, B. Kot, M. Piechota, A. Frankowska; Oporność Pseudomonas aeruginosa na antybiotyki; Postępy Hig Med Dosw; 2013; 67; 1300-1311
• M. Popowska; Antybiotykooporność w środowisku naturalnym – przyczyny i konsekwencje; Kosmos – problemy nauk biologicznych; 2017; tom 66; nr 1; 81-94
• D. Soszyńska-Morsy, A. Wawer; Nowe antybiotyki w badaniach klinicznych – perspektywy rozwoju leczenia przeciwbakteryjnego; Medycyna ogólna i nauki o zdrowiu; 2023; Tom 29; Nr 2; 73-78

Autor: mgr farm. Wojciech Ziółkowski