Antybiotyki- co warto wiedzieć o stosowaniu i zagrożeniach?

Antybiotyki spowodowały przełom w medycynie i uratowały miliony ludzkich istnień. Co warto o nich wiedzieć?

Odkrycie i wprowadzenie do powszechnego użytku antybiotyków było momentem zwrotnym we współczesnej medycynie. Pozwoliło to opanować wiele, śmiertelnych dotychczas chorób powodowanych przez drobnoustroje, jakimi są bakterie. Dzięki powszechnemu zastosowaniu antybiotyków, średnia długość życia człowieka zwiększyła się o kilkadziesiąt lat. Jak działają antybiotyki i na czym polega antybiotykooporność, czyli jedno z największych zagrożeń dla współczesnej medycyny?

Era antybiotyków- przełom w medycynie

Przed erą antybiotyków choroby bakteryjne, takie jak zapalenie płuc, gruźlica, dżuma czy zakażenia pooperacyjne, były głównymi przyczynami zgonów. Dzięki powszechnemu dostępowi do antybiotyków, śmiertelność z powodu wielu z tych chorób drastycznie spadła. Można było to zauważyć szczególnie w czasie drugiej wojny światowej, gdzie wprowadzenie penicyliny gwałtownie zmniejszyło śmiertelność wśród hospitalizowanych, rannych żołnierzy. Jednak mimo dużego rozwoju medycyny, infekcje bakteryjne wciąż są przyczyną wielu zgonów na świecie.

Czym są antybiotyki?

Antybiotyki to początkowo naturalne, a obecnie także syntetyczne i półsyntetyczne, związki o działaniu przeciwbakteryjnym, które zabijają bakterie lub hamują ich wzrost i namnażanie. Antybiotyki działają tylko przeciwbakteryjnie- nie mają żadnego wpływu na wirusy, które są najpowszechniejszą przyczyną przeziębień. Dlatego też zastosowanie antybiotyku na przeziębienie nie ma żadnego sensu- co gorsza, może przyczynić się do rozwoju antybiotykooporności, o czym będzie więcej poniżej.

Podział antybiotyków

Początkowo dostępna była tylko penicylina, jednak z czasem naukowcy odkryli szereg nowych związków o działaniu przeciwbakteryjnym, które podzielili na kilka grup. Do najważniejszych z nich zaliczymy:

• Antybiotyki β-laktamowe, do których zaliczamy popularne penicyliny i cefalosporyny
• Antybiotyki peptydowe
• Aminoglikozydy
• Tetracykliny
• Makrolidy

Pierwszy antybiotyk- historia odkrycia penicyliny

Odkrycie pierwszego antybiotyku zawdzięczamy sir Alexandrowi Flemingowi i jak często się to zdarza w nauce- doszło do tego nieco przypadkowo. Jak to opisał ten słynny naukowiec: „to natura wyprodukowała penicylinę, a ja ją tylko odkryłem”. W swoim londyńskim laboratorium badał on bakterie gronkowca złocistego (z łaciny Staphylococcus aureus). Szalki z badanymi koloniami bakteryjnymi zostawił na blacie, po czym udał się na urlop. Czysty przypadek sprawił, że do laboratorium dostała się pleśń, a sam naukowiec ze zdziwieniem zaobserwował na jednej z szalek zahamowanie wzrostu kolonii- to właśnie do tej jednej szalki z bakteriami dostała się owa pleśń- czyli grzyb który zahamował rozrost kolonii. Mimo rewolucyjnego odkrycia, naukowcowi zajęło prawie 10 lat, by wyizolować substancję odpowiedzialną za działanie przeciwbakteryjne, zwaną później penicyliną. Za swoje odkrycie, wraz z Howardem Floreyem oraz Ernstem Chainem, otrzymali nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny w 1945 roku.

Jednak profesor Fleming nie był tak naprawdę pierwszy. Ludzkość stosowała antybiotyki już od lat, choć bez świadomości czym one są i jak je produkować. Już starożytni Egipcjanie używali spleśniałego chleba, przykładając go na rany w celu ich lepszego i szybszego gojenia. Podobny wynalazek stosowali także starożytni Grecy i Chińczycy. Z kolei anglosaski przepis z IX wieku na preparat z cebuli i czosnku okazuje się prawie tak samo dobry na gronkowca złocistego jak klasyczne antybiotyki. Jeszcze wcześniej, bo w V i VI wieku naszej ery, mieszkańcy Nubii stosowali piwo, zawierające tetracyklinę, która jak wiadomo, jest stosowana w medycynie do dziś.

Antybiotykooporność- czym jest?

Aktualnie największym zagrożeniem dla zdrowia publicznego w kontekście stosowania antybiotyków jest stale rosnąca antybiotykooporność. Na czym ona polega? Najprościej ujmując jest to odporność bakterii na działanie antybiotyku. Jest to bardzo ważne, szczególnie, że bakterie szybko mutują, nabywając tę odporność, a następnie przekazują ją dalej. Tak powstają tak zwane superbakterie, a liczba szczepów bakterii, które są wielolekooporne stale rośnie. Już teraz szacuje się, że z tego powodu rocznie umiera około 2 milionów ludzi na świecie.

Jeśli proces ten nie zostanie zahamowany, to grozi nam powrót do ery sprzed antybiotyków, gdzie nawet niewielka rana mogła być śmiertelna. Stale rosnąca antybiotykooporność jest jednym z powodów, dlaczego nie można zdobyć tak łatwo antybiotyku bez recepty.

Jak przeciwdziałać antybiotykooporności?

Co możemy zrobić aby przeciwdziałać antybiotykooporności? Przede wszystkim nie możemy nadużywać antybiotyków. Stosujmy je tylko wtedy, gdy są przepisane przez lekarza. Nie używajmy ich na błahe przeziębienia, albo gdy mamy napoczęte opakowanie w domu. Używajmy dokładnie w takich dawkach i w takim schemacie stosowania jakie zalecił lekarz. Nawet gdy poczujemy się lepiej, nie przestawajmy stosować antybiotyku. Mimo że do końca kuracji zostało tylko kilka tabletek- przerwanie terapii w połowie sprawi, że bakterie, które nie zostały jeszcze zabite, będą już znały dany antybiotyk i jest duża szansa, że wytworzą na niego mechanizm obronny, który następnie przekażą dalej.

Jeśli nie powstrzymamy rosnącej fali antybiotykooporności, to szacuje się, że do 2050 roku zakażenia bakteryjne będą zabijały rocznie więcej ludzi, niż nowotwory. Według Światowej Organizacji Zdrowia antybiotykooporność jest obecnie jednym z dziesięciu największych globalnych zagrożeń dla zdrowia publicznego.

Bibliografia:

M. Babicki, D. Pokorna-Kałwak; Antybiotykooporność- poszukiwanie nowych rozwiązań w leczeniu infekcji dróg oddechowych; Lekarz POZ; 2022; 1; 73-77

www.gov.pl; Europejski Dzień Wiedzy o Antybiotykach; https://www.gov.pl/web/psse-rzeszow/europejski-dzien-wiedzy-o-antybiotykach-i-swiatowy-tydzien-wiedzy-o-antybiotykach-2023 [data dostępu 25.10.2024]

W. Hryniewicz, I. Strużycka; Antybiotykooporność – dokąd zmierzamy?; Postępy Mikrobiologii Polskie Towarzystwo Mikrobiologów; 2023; Vol. 62; No. 2; 75-82           

D. Soszyńska-Morsy, A. Wawer; Nowe antybiotyki w badaniach klinicznych- perspektywy rozwoju leczenia przeciwbakteryjnego; Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu; 2023; Tom 29; Nr 2; 73-78

Autor: mgr farm. Wojciech Ziółkowski