Immunologia - zrozumieć zawiłości odporności

Układ odpornościowy stanowi kluczowy element organizmu, który jest jednocześnie jego najlepszą bronią przeciwko wszelkiego rodzaju patogenom. Wystarczy powiedzieć, że bez sprawnego układu immunologicznego, nasze życie mogłoby być wyjątkowo krótkie - zwyczajny wirus przeziębienia byłby dla nas śmiertelny. 29 kwietnia obchodzimy Międzynarodowy Dzień Immunologii - święto to zostało ustanowione w 2005 roku przez Europejską Federację Nauk Immunologicznych EFIS (European Federation of Immunological Societies).

Czym jest immunologia

Co to jest immunologia? To dziedzina nauki zajmująca się badaniem układu odpornościowego, który jest złożonym systemem chroniącym organizm przed drobnoustrojami i innymi szkodliwymi czynnikami. Immunologia jest związana ze wszystkim, co dotyczy odporności, reakcji organizmu na infekcje, szczepionek, a także powstawania chorób autoimmunologicznych czy odpowiedzi organizmu na przeszczepiane tkanki lub narządy.

Historia immunologii

Za ojca immunologii można by uznać brytyjskiego lekarza Edwarda Jennera, który w 1796 roku opracował pierwszą szczepionkę przeciwko ospie. Zaszczepił 8-letniego chłopca wirusem ospy krowiej (który u ludzi nie wywołuje większych objawów) - młody pacjent łagodnie przechorował ten eksperyment, przez co stał się później odporny na bardziej groźnego wirusa ospy prawdziwej. Była to pierwsza udana próba szczepienia ochronnego, zwanego wakcynacją. Około 200 lat później WHO ogłosiło, że wirus ospy prawdziwej została niemal w całości wyeliminowany.

W XIX wieku odkryto wiele czynników, kluczowych dla zrozumienia podstawowych mechanizmów odporności. Louis Pasteur, Robert Koch i inni badacze przyczynili się do odkrycia patogenów, teorii zarazków oraz rozwoju szczepionek. W 1884 roku Ilja Metchnikoff, rosyjski naukowiec, opublikował prace na temat fagocytozy, co przyniosło mu Nagrodę Nobla w 1908 roku. Jego badania były kluczowe dla zrozumienia pierwszych kroków w reakcjach immunologicznych. Od tego czasu immunologia kliniczna zaczęła rozwijać się niezwykle dynamicznie.

Budowa układu immunologicznego

Układ odpornościowy to zbiór narządów, naczyń chłonnych oraz komórek i wydzielanych przez nie substancji, które chronią organizm przed rozwojem infekcji. Pierwszą linią obrony przeciwko wszelkiego rodzaju patogenom i drobnoustrojom stanowi skóra, która stanowi fizyczną barierę. Kolejne elementy układu immunologicznego stanowią:

• Komórki układu odpornościowego (leukocyty, limfocyty B, limfocyty T, komórki prezentujące antygen)
• Przeciwciała (immunoglobuliny)
• Cytokiny
• Główny układ zgodności tkankowej

To właśnie te elementy współdziałają ze sobą w celu wykrywania, neutralizacji i eliminacji patogenów oraz komórek zmienionych nowotworowo, zapewniając obronę organizmu przed infekcjami i chorobami.

Podział układu immunologicznego

Układ odpornościowy można podzielić na swoisty i nieswoisty. Układy te współpracują ze sobą jednocześnie, zapewniając organizmowi jak najlepszą, możliwą ochronę.

strong>Odporność nieswoista (inne nazwy to odporność naturalna lub wrodzona) to rodzaj odporności, który organizm dziedziczy i który jest aktywny od urodzenia. Działa szybko, lecz mało precyzyjnie, w reakcji na kontakt organizmu z patogenem, niezależnie od jego rodzaju (dlatego też nie dostosowuje się do danego patogenu i nie zapamiętuje go). Głównym mechanizmem obronnym jest fizyczna bariera w postaci skóry i błon śluzowych, a także komórki (makrofagi, komórki dendrytyczne, komórki natural killer, monocyty i neutrofile) oraz inne substancje jak na przykład interferon czy lizozym.

Odporność swoista (czyli odporność nabyta) rozwija się w odpowiedzi na konkretny patogen (zapamiętuje go w celu późniejszego zwalczenia). Jest bardziej skuteczna i celowa, lecz działa wolniej niż odporność nieswoista. Główny mechanizm obrony stanowią limfocyty. Odporność ta rozwija się w wyniku ekspozycji na patogeny na przykład poprzez szczepienia.

Choroby autoimmunologiczne

Czasami jednak organizm płata nam figla i może dojść do sytuacji, że układ immunologiczny u człowieka będzie działał nieprawidłowo. Uznaje wtedy własne tkanki za obce, traktując je jako zagrożenie i reaguje na nie zupełnie przesadnie. Taka nadwrażliwość organizmu prowadzi do chorób autoimmunologicznych i w tym przypadku organizm zaczyna zwalczać sam siebie. Do najczęstszych chorób autoimmunologicznych należy choroba Hashimoto, celiaka, cukrzyca typu 1, czy reumatoidalne zapalenie stawów.

Edukacja i świadomość

29 kwietnia obchodzimy Międzynarodowy Dzień Immunologii. Został on ustanowiony w celu zwiększenia świadomości na temat znaczenia immunologii, jak i jej roli w poprawie zdrowia publicznego. Jak możemy dbać o nasz układ odpornościowy? Co możemy zrobić?

Jak poprawić funkcjonowanie układu immunologicznego?

Najważniejszą kwestią dbania o sprawne działanie układu immunologicznego jest dbanie o swoje własne zdrowie. Przez około pierwszy rok życia, niemowlę jest chronione dzięki przeciwciałom, które otrzymało od matki. W tym czasie zaczyna produkować też własne przeciwciała, stopniowo zastępując te otrzymane od matki. To dlatego dzieci w wieku od roku do kilku lat tak często chorują. Układ immunologiczny u dzieci nie jest jeszcze w pełni rozwinięty, dlatego te chodzące do żłobka mogą chorować nawet 12-14 razy w ciągu roku, a dzieci przedszkolne około 8 razy. Jest to normalne, gdyż organizm produkuje przeciwciała w odpowiedzi na patogeny, jednak każdy kontakt musi być trochę „odchorowany”. Organizm człowieka uzyskuje najwyższą sprawność immunologiczną w wieku około 20 lat. Później, wraz z wiekiem, wydolność układu odpornościowego maleje - nazywa się to starzeniem układu odpornościowego, czyli immunosenescencją. Żeby utrzymać w formie układ odpornościowy jak najdłużej, powinniśmy:

• szczepić się w zalecanych cyklach na wszystkie możliwe do wystąpienia choroby (w Polsce co roku na grypę, a podróżując do krajów tropikalnych, na występujące tam ewentualne choroby zakaźne)
• dbać o prawidłową i dobrze zbilansowaną dietę
• dbać o odpowiednią długość i jakość snu
• ograniczyć stosowanie używek jak alkohol, papierosy i narkotyki
• dbać o prawidłową higienę ciała
• stosować umiarkowaną aktywność fizyczną na świeżym powietrzu
• zapewnić odpowiednią podaż witaminy D

Bibliografia:

• www.gov.pl; Międzynarodowy Dzień Immunologii; https://www.gov.pl/web/psse-jawor/29042022-miedzynarodowy-dzien-immunologii [data dostępu 24.04.2024]
• A. Rolińska, J. Furmaga, W. Czyżewski; Wpływ stresu na układ odpornościowy w przebiegu choroby nowotworowej z perspektywy biomedycznej; Psychoonkologia; 2017; 21 (2); 58-65
• A. Tylutka, A. Zembroń-Łacny; Starzenie się układu immunologicznego i jego konsekwencje dla zdrowia; Postępy Hig Med Dosw; 2020; 74; 259-270
• A. Kościej, U. Skotnicka-Graca, I. Ozga; Rola wybranych czynników żywieniowych w kształtowaniu odporności u dzieci; Probl Hig Epidemiol; 2017; 98 (2); 110-117

Autor: mgr farm. Wojciech Ziółkowski