Udar mózgu – co warto wiedzieć, by się przed nim uchronić?

Udar mózgu to nie tylko trzecia najczęstsza przyczyna śmierci na świecie, ale jest również pierwszą przyczyną trwałej niepełnosprawności u dorosłych. Rocznie dotyka on ponad 70 000 Polek i Polaków. W walce z udarami mózgu kluczową rolę odgrywa czas, a w szczególności pierwsza godzina od wystąpienia udaru. Co wtedy robić? Jak uchronić się przed wystąpieniem udaru w przyszłości?

Co to jest udar mózgu?

Udar mózgu to zaburzenie czynności mózgu trwające dłużej niż 24 godziny wynikające z przyczyn naczyniowych. Jest to definicja udaru według WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) z 1980 roku, która pozostaje wciąż aktualna, mimo coraz nowszych odkryć dotyczących mechanizmów zachodzących w udarze na poziomie biochemicznym i klinicznym.

W przypadku wystąpienia udaru dochodzi do zablokowania dostaw tlenu i składników odżywczych do komórek nerwowych w mózgu. Im dłużej trwa ta blokada, tym bardziej rozległe są zmiany. Komórki nerwowe, które obumrą, nie są w stanie się już nigdy zregenerować. Strefa obrzęku tworząca się wokół strefy niedokrwiennej ma jednak szansę na powrót do funkcji, przy odpowiednio szybko włączonym leczeniu.

Wylew a udar - jaka jest różnica?

Istnieją trzy rodzaje udarów:

• udar niedokrwienny mózgu – który wynika z zablokowania przepływu krwi do mózgu w wyniku zatoru lub zakrzepu w tętnicy (odpowiada za 80-85% wszystkich udarów)
• udar krwotoczny, czyli inaczej właśnie wylew, który wynika z uszkodzenia naczynia krwionośnego w mózgu i wylania się krwi, która nie dostarcza już tlenu i składników odżywczych do miejsca docelowego, niszczy okoliczną tkankę nerwową oraz powoduje wzrost ciśnienia wewnątrz czaszki, co zaburza w konsekwencji pracę całego mózgu (występuje rzadziej, bo tylko w 15-20% wszystkich przypadków, ale jest znacznie groźniejszy i ma słabsze rokowania niż udar niedokrwienny, a ponadto możliwości leczenia są bardziej ograniczone)
• udar żylny – występuje najrzadziej, gdyż dotyczy mniej niż 1% pacjentów i wynika z zakrzepicy zatok żylnych mózgowia

TIA

Istnieje także inny rodzaj zaburzeń neurologicznych zbliżonych do udaru, który wymyka się klasycznej definicji WHO, a którym jest TIA (Transcient Ischemic Attack), czyli przemijający atak niedokrwienny. Są to zaburzenia neurologiczne spowodowane problemami z dostarczaniem krwi do mózgu, a które przemijają w ciągu 24 godzin. TIA występuje nagle i przechodzi samoczynnie w ciągu doby – jeśli tak nie jest, to wtedy diagnozuje się klasyczny udar mózgu. W mowie potocznej TIA zwany jest czasami mini udarem, choć nie jest to do końca trafne pojęcie.

Przyczyny oraz czynniki ryzyka udaru mózgu

Przyczyn udaru mózgu jest wiele. Często występuje on w wyniku nałożenia się jednocześnie kilku różnych czynników ryzyka, a są nimi przede wszystkim:

• nadciśnienie tętnicze
• miażdżyca
• choroby serca, jak migotanie przedsionków
• otyłość i cukrzyca

Wieloletnie, nieleczone lub nieprawidłowo leczone nadciśnienie tętnicze może być odpowiedzialne za wystąpienie udaru krwotocznego z powodu uszkodzenia naczyń krwionośnych w mózgu. W przypadku udarów niedokrwiennych jednym z głównych czynników ryzyka jest nieleczona, lub nieprawidłowo leczona miażdżyca. Odkładające się blaszki miażdżycowe mogą ostatecznie zamknąć światło naczynia krwionośnego i spowodować jego niedrożność i w konsekwencji niedokrwienie mózgu. Inną, częstą przyczyną udaru mózgu może być także zator spowodowany przez skrzeplinę powstałą w sercu (powstałą na skutek migotania przedsionków lub istniejącej wady strukturalnej), a która to może się przenieść dużymi naczyniami krwionośnymi do mózgu, gdzie w końcu trafia na mniejsze naczynie krwionośne i je zatyka.

Wymienione wcześniej czynniki ryzyka należą do grupy czynników modyfikowalnych – czyli w każdym momencie mamy na nie wpływ. Do niemodyfikowalnych czynników ryzyka należą płeć, wiek i predyspozycje genetyczne. Udary częściej przytrafiają się mężczyznom, a ryzyko zachorowania rośnie wraz z wiekiem.

Objawy udaru

Jakie są objawy udaru? Aby nauczyć się, jak rozpoznawać zwiastuny udaru warto się zapoznać z pewnym akronimem, który ułatwi ocenę sytuacji, a wygląda on następująco.

U – Utrudniona mowa
D – Dłoń/ręka opadająca
A – Asymetria ust
R – Rozmazane widzenie

Najważniejsza jest szybka i natychmiastowa pomoc. Kiedy zaobserwujemy u kogoś lub u siebie samego, pierwsze objawy udaru, należy jak najszybciej wezwać pogotowie ratunkowe, celem przewiezienia do szpitala. Do innych oznak udaru należą także zaburzenia widzenia, osłabienie mięśni, a także zaburzenia równowagi i koordynacji.

Objawy udaru niedokrwiennego nieco różnią się od objawów udaru krwotocznego. W przypadku tego drugiego, czyli wylewu, często występują bardzo silne bóle głowy (chorzy często utrzymują, że jest to ich „najsilniejszy ból głowy w życiu”), wymioty czy drgawki, a ponad połowa chorych traci przytomność. W przypadku udaru krwotocznego objawy zwykle są silniejsze oraz szybciej narastają. Należy pamiętać, że choć są to objawy bardziej typowe dla wylewu, to mogą także wystąpić w przypadku udaru niedokrwiennego.

Lekarz na podstawie samych objawów nie może jednoznacznie potwierdzić diagnozy o udarze, czy zróżnicować jego typu. Aby to zrobić potrzebne jest wykonanie badania przy pomocy tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego.

Niemniej jednak trzeba pamiętać, że pierwsza pomoc przy udarze mózgu zawsze polega na wezwaniu karetki pogotowia, gdyż każda minuta jest naprawdę na wagę złota!

Leczenie udarów mózgu - aktualne możliwości terapeutyczne

Leczenie udarów mózgu jest możliwe, ale czas gra tutaj podstawą rolę. Złotym standardem w przypadku wystąpienia udaru niedokrwiennego jest szybkie podanie alteplazy - tkankowego aktywatora plazminogenu, który rozpuszcza zakrzep zatykający tętnicę. Preparat ten podaje się dożylnie pod kontrolą lekarza specjalisty na oddziale neurologicznym (najlepiej gdyby to był specjalistyczny pododdział udarowy). Alteplaza, żeby była skuteczna, musi być podana do 4,5 godziny od wystąpienia udaru (w niektórych przypadkach do 6 godzin). Podanie tego preparatu wiąże się z ryzykiem silnego krwawienia, dlatego pacjent musi być pod stałą obserwacją, a lek może być włączony po ustaleniu, że nie istnieją żadne przeciwwskazania wykluczające podanie preparatu (na przykład świeże krwawienie).

Jeśli minęło ponad 6 godzin od wystąpienia udaru, to podanie alteplazy będzie nieskuteczne. Niedotlenione komórki nerwowe nie będą w stanie się zregenerować. Lekarz w takim wypadku może zaordynować podawanie kwasu acetylosalicylowego lub heparyny, a następnie klopidogrelu lub tikagrelolu. Są to zalecenia tylko dla udaru niedokrwiennego. W przypadku udaru krwotocznego nie można podawać powyższych leków. Jeśli wylew krwi spowodował wzrost ciśnienia wewnątrzczaszkowego, to konieczna będzie operacja neurochirurgiczna. Dalsze postępowanie zależy od stopnia uszkodzenia mózgu i jego funkcji.

Pielęgnacja pacjenta po udarze

Rehabilitacja po udarze jest zwykle długotrwała i prowadzona wielotorowo. Rokowanie co do poprawy funkcjonowania zależy od stopnia niedotlenienia mózgu i stanu wyjściowego pacjenta. Ważne jest również odpowiednie zabezpieczenie farmakologiczne. Badania pokazują, że stosowanie kwasu acetylosalicylowego zmniejsza ryzyko nawrotu udaru oraz zmniejsza ciężkość ewentualnego, kolejnego epizodu.

Fizyczne ćwiczenia po udarze są podstawą powrotu do sprawności fizycznej. Efekty rehabilitacji są również w dużym stopniu uzależnione od wieku pacjenta, a także czasu i zakresu podjętych działań. Niektórzy pacjenci poza ćwiczeniami ruchowymi wymagają również wsparcia funkcji mowy (wskazana będzie pomoc neurologopedyczna). Znaczny odsetek chorych wymaga również wsparcia psychologicznego, ponieważ nagle pojawiająca się niesprawność generuje objawy zniechęcenia, jak również zaburzenia lękowo-depresyjne.

Przewidywana długość życia po udarze niedokrwiennym czy krwotocznym jest uzależniona od stopnia niedotlenienia mózgu, czy szybkości, z jaką udzielono fachowej pomocy medycznej. Niestety wciąż umiera około 1/3 pacjentów po udarze mózgu (w przypadku udaru krwotocznego umiera nawet połowa pacjentów).

Czego nie wolno po udarze mózgu? Przede wszystkim należy unikać stresu, który jest jednym z czynników ryzyka czy palenia tytoniu. Warto także zmienić nawyki żywieniowe, by odżywiać się zdrowiej oraz wprowadzić umiarkowaną aktywność fizyczną. Nadciśnienie, miażdżyca, podwyższony cholesterol czy nadwaga i otyłość to czynniki, na które możemy wpłynąć i które możemy ograniczyć, by cieszyć się dłuższym i zdrowszym życiem oraz ograniczyć ryzyko wystąpienia kolejnego udaru.

Bibliografia:

• A. Strepikowska, A. Buciński; Udar mózgu – czynniki ryzyka i profilaktyka; Postępy farmakoterapii; 2009; Tom 65; Nr 1; 46-50
• J. Antecki, E. Brelak, P. Sobolewski, G. Kozera; Profilaktyka pierwotna i wtórna udaru niedokrwiennego mózgu w świetle obecnych zaleceń i rekomendacji; Forum Medycyny Rodzinnej; 2018; tom 12; nr 3; 89-98
• K. Rejdak, A. Słowik; Patogeneza udaru niedokrwiennego mózgu – możliwości neuroprotekcji i stymulowania plastyczności mózgu; Polski Przegląd Neurologiczny; 2018; tom 14; nr 4; 230-239
• R. Kaczorowski, B. Murjas, H. Bartosik-Psujek; Rozwój i nowe perspektywy leczenia udaru mózgu w Polsce; Medical Review; 2015; 13 (4); 376-386
• Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji; Profilaktyka chorób naczyń mózgowych, w szczególności udaru mózgu; Warszawa; 2020; https://bipold.aotm.gov.pl/assets/files/ppz/2020/RPT/8%20BIP%20RAPORT_zalec_techn_art_48aa_ch_naczyn_mozgowych.pdf [data dostępu 24.10.2023]

Autor: mgr farm. Wojciech Ziółkowski